Ondervoeding bij ouderen is een onderschat probleem. Bij een verslechterende gezondheid kan het bijvoorbeeld een trager of soms helemaal geen herstel veroorzaken. Ondervoede ouderen liggen gemiddeld langer in het ziekenhuis, waardoor zorgkosten stijgen. In het project Preventief Leer- en InnovatieNetwerk Tegen Ondervoeding (PLINT Ondervoeding), wil Inholland thuiswonende ouderen met risico op ondervoeding ondersteunen door op verschillende manieren aandacht aan preventie te besteden.
Jellie Zuidema is docent-onderzoeker bij het lectoraat Gezondheid & Welzijn van Kwetsbare Ouderen in het domein Gezondheid, Sport en Welzijn en betrokken bij PLINT Ondervoeding. Ze werkte ruim twintig jaar als diëtist bij een thuiszorgorganisatie en was tien jaar docent voeding bij de Hogeschool Utrecht. Ze gaf daar les aan minor-studenten van verschillende opleidingen, zoals fysiotherapie, mondzorg en verpleegkunde. Vakgebieden die stuk voor stuk relaties met voeding hebben. Jellie: “We werkten daar al aan de basis voor interprofessionele samenwerking. Studenten uit verschillende vakgebieden behandelden samen een casus, waarbij ze allemaal een bijdrage vanuit hun eigen beroep moesten leveren. Dat was leuk onderwijs, heel praktijkgericht.”
Jellie stapte in 2018 over naar Inholland als docent voeding bij Sportkunde en gaf daarbij aan dat ze graag wilde promoveren. “In mijn master heb ik onderzoek gedaan naar de competenties die HBO-V studenten moeten hebben op het gebied van voeding. Zo probeer ik – samen met een aantal collega’s in het land – voeding terug te krijgen in het verpleegkunde curriculum. Het is namelijk een belangrijk onderdeel van het takenpakket, maar in het onderwijs wordt er minimaal aandacht aan besteed. Daar maak ik me nu hard voor. Ik hoop dat we het in ieder geval als keuze-onderwijs kunnen gaan aanbieden. Dat is een goede manier om er – interprofessioneel – weer aandacht voor te krijgen.”
Jellie raakte enthousiast over het projectplan voor PLINT Ondervoeding, geschreven door Feike van der Leij en Robbert Robbens. “Toen ik dat las, dacht ik meteen: ‘Dit is helemaal voor mij!’. Het bevat alle elementen waar ik al jaren mee bezig ben en waar ik me hard voor maak. Ik vind dit zo’n belangrijk onderwerp omdat goede voeding voor ouderen een belangrijke basis is om lang gezond te blijven en met een goede kwaliteit van leven zelfstandig te kunnen blijven wonen. Naast bewegen is gezonde voeding een onmisbare voorwaarde. Als je goed eet, word je minder snel ziek. En als je ziek wordt, herstel je sneller. Je blijft geestelijk fitter en bent dus ook beter in staat om sociale contacten te onderhouden.”
Hoe komt het dat ouderen ondervoed raken?
“Er zijn vele verschillende oorzaken. Dementie kan een aanleiding zijn, het verlies van eetlust door rouw of eenzaamheid, kauw- en slikproblemen, weinig geld om eten te kopen, geen kracht hebben om boodschappen te doen, enzovoort. Zeker als ze al tot een risicogroep behoren omdat ze iets onder de leden hebben, kan het dan snel gaan. Er is veel aandacht voor de obesitas epidemie, maar het probleem van ondervoeding is niet minder groot. Ook mensen met overgewicht kunnen overigens ondervoed zijn. Bij ondervoeding denk je aan een mager persoon, maar dat hoeft niet zo te zijn. Mensen met overgewicht kunnen belangrijke voedingsstoffen als vitamines, mineralen of eiwitten tekortkomen. Die zijn nodig om je lichaam gezond te houden. Je kunt aan de buitenkant dus niet zien of iemand ondervoed is.”
Hoe merk je dan dat iemand ondervoed is?
“Dat is vaak lastig, vooral omdat het geleidelijk gaat. En de klachten zijn best algemeen, dus worden vaak niet aan ondervoeding gelinkt. Mensen zijn moe, worden depressief, kunnen minder goed bewegen, worden sneller ziek. Daar komt bij dat veel van onze ouderen ondervoeding nog altijd linken aan de oorlog. Ze denken aan een leven met honger, en dat hebben ze niet. Daarom trekken ze zelf niet aan de bel. Omdat zorgverleners er vaak ook niet aan denken, wordt het vaak veel te laat herkend. Als je er te laat bij bent, is het lastig om iemand weer goed gevoed te krijgen. Als je geen trek hebt, je beweegt bijna niet en bent in een slechte conditie, dan is het moeilijk om mensen meer te laten eten en in beweging te krijgen. Zeker als ze wat ouder zijn, is boodschappen halen en koken een hele opgave.”
Heb je tips voor ouderen, mantelzorgers en zorgverleners?
“Weten dat je als oudere risico loopt op ondervoeding is het belangrijkste. Ook als je minder beweegt, moet je goed en gezond blijven eten om actief en vitaal te blijven. Deze kennis is ook voor de mantelzorgers belangrijk. De website goedgevoedouderworden.nl bevat veel informatie voor deze doelgroepen. Daar kun je testjes doen, er staan recepten en tips en je kunt er folders bestellen. Er wordt in Nederland ook geëxperimenteerd met voedingspaspoorten. Dat is een dagboekje waarin ouderen hun voedingsgewoonten en wensen bijhouden en zorgverleners hun informatie kwijt kunnen. Er zijn verschillende disciplines betrokken bij deze zorg. Denk aan mondzorg. Als je een slecht zittend kunstgebit hebt of je hebt problemen met slikken, dan ga je vanzelf minder of anders eten. Maar ook een diëtist, huisarts, fysiotherapeut of logopedist en social work kunnen hier een rol in spelen.”
“Voor de thuiszorg is een tool ontwikkeld om ondervoeding te signaleren. SNAQ 65+ is een screenings tool die bestaat uit een korte vragenlijst. Je meet ook de bovenarm-omtrek en daarmee kun je een inschatting maken of iemand mogelijk risico loopt op ondervoeding. De diagnose wordt vervolgens door een huisarts of diëtist gesteld, maar je signaleert wel eventuele problemen. In het ziekenhuis wordt screening en behandeling van ondervoeding als verbeterdoel opgenomen. We proberen de tool en andere praktische hulpmiddelen en vaardigheden nu bij zoveel mogelijk thuiszorgteams onder de aandacht te brengen, zodat er uiteindelijk op een structurele manier aandacht aan dit onderwerp wordt besteed. Dat is waar dit onderzoek over gaat: hoe implementeer je de al bestaande hulpmiddelen en aanpak van ondervoeding bij de teams?”
De thuiszorgprofessionals, ouderen en hun mantelzorgers staan in de aanpak van PLINT Ondervoeding centraal. “We willen zorgprofessionals meer handelingsperspectief geven door op de werkvloer van elkaar te leren. Daarnaast willen we de bewustwording bij ouderen en mantelzorgers aanwakkeren door innovaties op sociaal en technologisch gebied. De praktijkvraag is: ‘Hoe kunnen we de handelingsverlegenheid van zorgprofessionals verminderen met betrekking tot preventie van ondervoeding bij thuiswonende ouderen?’. Daaruit is een centrale onderzoeksvraag met deelvragen gedestilleerd. Deze pakken we op in drie Leer- en InnovatieNetwerken (LIN) in landelijke en stedelijke wijken in Nederland. In een LIN werken en leren studenten van MBO en HBO, docenten en medewerkers van zorgorganisaties samen om vragen te beantwoorden en de antwoorden toe te passen. Iedereen brengt z’n eigen expertise in. Zo komen we samen tot verbeterde werkwijzen en nieuwe, gebruiksvriendelijke kennisproducten.”
Hoe wordt het werkveld betrokken?
Bedrijven die participeren in PLINT Ondervoeding maken deel uit van de Food Innovation Community Amsterdam (FICA). Andere partners zijn de Rabobank, NHFood en het Innovatiepact Greenport West-Holland, met ondersteuning van Voedsel Verbindt, Greenport NoordHollandNoord en het Kenniscentrum Ondervoeding. Er is ook een koppeling met het CoE Preventie in Zorg en Welzijn. Studenten zijn enorm gemotiveerd om het onderzoek en hun bijdrage te presenteren, bijvoorbeeld tijdens het Festival van Preventie.
Wat is jou hoop voor de toekomst?
“Dat ouderen straks verzekerd zijn van goede, adequate ondervoedingszorg.”
